تنگی مجرا

اگر قطر قسمتی از دستگاه ادراری فرد مانند حالب و میزراه کمتر از حد معمول شود، یعنی آن فرد دچار تنگی مجرا شده است. این مشکل در مردان شایع تر است و روند افزایش سن باعث افزایش ابتلا به آن می شود. اگر این مشکل به موقع درمان نشود، ممکن است بیمار دچار نارسایی کلیه و مرگ شود. عوامل بسیار زیادی باعث ایجاد تنگی مجرا می شوند از قبیل بزرگ شدن شدن پروستات، سنگ کلیه و … که در ادامه کامل تر بررسی خواهد شد. این بیماری علائم مختلفی مانند جریان ضعیف ادرار، کاهش حجم ادرار، درد شکم و پهلوها  و … دارد. پزشکان با کمک تست ها، آزمایشات و معاینات گوناگون می توانند آن را تشخیص بدهند. درمان آن بسته به محل و شدت تنگی با روش های مختلف غیر جراحی و مصرف دارو و یا روش های جراحی انجام می گیرد. انسداد کامل مجاری ادراری و یا انسداد نسبی به همراه تب و عفونت جزو موارد اورژانسی محسوب می شوند.

در این مقاله به ترتیب به بررسی موارد زیر خواهیم پرداخت:

• تنگی مجرا چیست؟
• تشخیص تنگی مجرا چگونه است؟
• درمان تنگی مجرا
• نحوه پیشگیری از ابتلا به آن

تنگی مجرا چیست؟

حالب لوله ای است که ادرار را از کلیه ها به مثانه می برد. میزراه لوله ای است که ادرار را از مثانه خارج می کند و به بیرون بدن می راند. معمولا قطر آن ها به اندازه ای است که ادرار به راحتی از آن خارج شود اما گاهی اوقات ممکن است قطر آن ها کاهش یابد و تنگ شوند در نتیجه ادرار به راحتی خارج نمی شود که به این حالت، تنگی مجرا گفته می شود که مشکل شایعی است و شدت های مختلفی دارد و می تواند باعث برگشت ادرار به کلیه و نارسایی کلیه شود. این مشکل در زنان و مردان و در تمامی سنین حتی کودکان دیده می شود اما در مردان بیشتر دیده می شود (با بالا رفتن سن، احتمال آن بیشتر می شود) و قابل درمان است و احتمال پیچیدگی و وخیم شدن آن کم است. این مشکل ممکن است در هر یک از قسمت های دستگاه ادراری فرد رخ دهد (کلیه ها، میزراه، مثانه، پروستات در مردان و حالب)

وقتی که ادرار نتواند از بدن خارج شود، به کلیه برمی گردد و در آن جا تجمع می کند و هیدرونفروزیس (تورم کلیه) ایجاد می کند و اگر درمان نشود باعث ایجاد مشکلات بزرگ و جدی می شود. وقتی که آسیبی به کلیه وارد می شود، بهبود آن زمان بر است و پس از بهبودی، کلیه مثل سابق عملکرد کامل خود را نخواهد داشت.

عواملی که باعث تنگی مجرا می شوند عبارتند از: التهاب بافت تشکیل دهنده مجرا، به وجود آمدن زخم در آن محل (این مورد می تواند ریسک فاکتور چند مشکل دیگر هم باشد)، انجام عمل جراحی برای hypospadias (نوعی اختلال جنینی است که در این افراد، خروجی میزراه در قسمت پایینی آلت تناسلی قرار گرفته است و درمان آن نیاز به جراحی دارد)، مردانی که کاشت آلت تناسلی دارند، صدمات straddle (این ها شایع ترین نوع تروما هستند که باعث تنگی مجرا می شوند و مثال های آن، افتادن از دوچرخه و یا وارد شدن ضربه به نواحی نزدیک بیضه می باشد)، شکستگی لگن، قرار دادن کاتتر، پرتو ها و عمل های جراحی انجام شده بر روی پروستات، انسداد در محل اتصال حالب به کلیه یا همان ureteropelvic junction (می تواند باعث تورم و توقف فعالیت کلیه شود) که می‌تواند به صورت مادرزادی باشد یا در اثر ضربه و زخم شدن در دوران کودکی و یا رشد تومور در آن جا رخ دهد، انسداد در محل اتصال حالب به مثانه یا همان ureterovesical junction، ایجاد ureterocele (اگر حالب تنگ شود، یک برآمدگی کوچک ممکن است در نزدیکی مثانه ایجاد شود که جریان ادرار را متوقف می کند و ادرار را به کلیه برمی گرداند و باعث تخریب آن می شود)، بیماری های گوارشی مثل کرون و دیورتیکولیتیس و ضعیف بودن مثانه فرد (به دلیل مصرف داروها و یا شرایط نورولوژیک، فرد توانایی دفع ادرار به طور کامل را ندارد)

همچنین برخی عوامل دیگر نیز ممکن است بر تنگی مجرا اثر بگذارند که عبارتند از: تومور سرطانی یا غیرسرطانی که در نزدیکی میزراه قرار گرفته است، عفونت ادراری درمان نشده و عود شونده، سنگ کلیه، بیماری های منتقله جنسی مانند سوزاک، لخته های خونی، بزرگ شدن گره های لنفاوی و حالت second (duplicated) ureter که یک مشکل مادرزادی است و در آن هر دو حالب وارد یکی از کلیه ها می شوند (یکی از حالب ها به طور کامل رشد نکرده است و در صورت ایجاد مشکل در حالب اولی، ادرار به کلیه بازمی گردد و همین مورد باعث تخریب کلیه می شود)

تنگی مجرا علائم متعددی دارد که این علائم در درجات مختلفی قرار دارند. ممکن است در برخی از افراد بدون علامت باشد و در بقیه افراد بسته به محل ایجاد تنگی، میزان تنگی، سرعت پیشرفت آن و اثرگذاری آن بر یک یا هر دو کلیه در افراد مختلف، متفاوت است. فرد ممکن است علائم مختلفی داشته باشد که این علائم شامل درد شکم و کمر و پهلو ها، تب و تهوع و استفراغ، جریان ضعیف ادرار و یا کاهش حجم ادرار، حس خالی نشدن کامل مثانه بعد از ادرار کردن، نیاز به دستشویی رفتن سریع، قطع و وصل شدن جریان ادرار، درد و احساس سوزش در هنگام ادرار کردن، بی اختیاری ادرار، احساس درد در ناحیه لگن و قسمت زیرین شکم، افزایش فشار خون، وجود خون در ادرار و مایع منی، سیاه شدن ادرار، تورم و درد در ناحیه تناسلی و عدم توانایی ادرار کردن.

برخی موارد به عنوان ریسک فاکتورهای تنگی مجرا شناخته می شوند که وجود آن ها احتمال ابتلا فرد را افزایش می دهد. این موارد شامل ابتلا به بیماری های منتقله جنسی، ابتلا به التهاب میزراه (تورم و سوزش میزراه به دنبال عفونت آن)، وجود سنگ کلیه و یا سنگ مثانه، داشتن کاتتر برای خروج ادرار از بدن و داشتن پروستات بزرگتر از حد معمول (معمولا در مردان بالای ۶۰ سال دیده می شود) هستند.

در صورت داشتن این علائم بیمار باید حتما به پزشک مراجعه کنید: درد شدیدی که نتواند به حالت عادی بنشیند و احساس راحتی نکند، درد همراه با تهوع و استفراغ، درد همراه با تب و لرز، وجود خون در ادرار و سخت ادرار کردن

تشخیص تنگی مجرا چگونه است؟

پزشکان از چندین روش برای تشخیص تنگی مجرا استفاده می کنند.

در ابتدا اگر که علائم ذکرشده را دارید، با پزشک خود در میان بگذارید. همچنین اگر در گذشته بیماری خاصی داشته اید یا عمل جراحی خاصی انجام داده اید، به پزشک خود بگویید.

پزشک با یک معاینه ی آلت تناسلی و مشاهده ی قرمز شدن سریع قابل توجه می تواند بفهمد که برخی نواحی بافت سخت شده است و دارای تورم است.

برای تشخیص قطعی، پزشک می تواند از تست های زیر استفاده کند:

اندازه گیری میزان جریان ادرار، آنالیز فیزیکی و شیمیایی ادرار برای حضور باکتری و خون در آن، سیستوسکوپی (در این روش یک لوله که در سرش یک دوربین دارد را وارد مثانه و میزراه می کنند تا به وجود هرگونه تنگی پی ببرند)، اندازه گیری قطر ورودی میزراه و تست ابتلا به سوزاک، آزمایش خون (برای پی بردن به عفونت کلیه ها)، استفاده از ultrasound (برای مشاهده تصویر کلیه و وجود سنگ یا توده در آن، مثانه، مجاری ادراری و سایز پروستات)، سی تی اسکن، اسکن مثانه (برای پی بردن به خالی شدن کامل مثانه)، اوروگرافی رتروگراد (برای بررسی لگن، کلیه و حالب) و اوروگرافی داخل وریدی (برای بررسی مجاری ادراری فوقانی)

درمان تنگی مجرا

درمان مناسب این بیماری، به میزان و شدت تنگی مجرا و همچنین علت ایجاد آن بستگی دارد. با توجه به این مسئله، روش های درمانی جراحی یا غیرجراحی انتخاب می شوند. روش غیرجراحی، اولین اقدام درمانی است که مجرای میزراه را توسط وسیله ای پزشکی به نام دیلاتور گشاد می کنند که فرآیندی سرپایی است و نیاز به بستری کردن بیمار در شب در بیمارستان ندارد. در این روش پزشک یک وسیله ی سیم مانند کوچک را از میزراه عبور می دهد و سپس وارد مثانه می کند تا شروع به گشاد کردن مجرا کند. با گذر زمان به ترتیب پزشک از دیلاتورهای بزرگ تر استفاده می کند تا در نتیجه میزراه گشاد شود. روش دیگر غیرجراحی، قرار دادن یک کاتتر ادراری به صورت دائمی است. این عمل در موارد بسیار شدید تنگی مجرا انجام می شود و بعد از آن بیمار با ریسک اتفاقاتی مثل احساس ناراحتی در مثانه و یا عفونت دستگاه ادراری مواجه خواهد شد.

اگر نارسایی شدید نباشد و عفونت و نارسایی کلیوی وجود نداشته باشد، می توان با مصرف دارو مشکل را حل کرد. همچنین اگر بزرگ شدن پروستات باعث تنگی مجرا شده باشد، با مصرف داروهای آلفا بلاکر و finasteride اندازه ی آن کاهش می یابد و مشکل بهبود می یابد.

انجام عمل جراحی یکی از روش های دیگر درمانی است که عمل های کوچک تا عمل های پیچیده و بزرگ را شامل می شود و با توجه به محل تنگی، روش مناسب جراحی انتخاب می شود (البته حتی الامکان سعی می شود که مشکل فرد بدون انجام عمل جراحی حل شود و از گزینه هایی استفاده شود که کمتر تهاجمی هستند). در این روش از عمل urethroplasty باز استفاده می شود که در آن تنگی های طولانی تر و شدیدتر درمان می شوند. در این جراحی، بافت هایی که تحت تاثیر قرار گرفته اند و عملکرد طبیعی خود را ندارند، حذف می شوند و دوباره یک قسمت جدید در میزراه ساخته می شود. نتایج این عمل جراحی با توجه به میزان تنگی مجرا در افراد مختلف، متفاوت است.

یک روش جراحی دیگر، Urine flow diversion است. اگر تنگی مجرا خیلی شدید باشد، پزشک ممکن است از روش انحراف کامل جریان ادراری استفاده کند. با انجام این عمل جراحی، یک راه متفاوت و دائمی برای خروج ادرار از شکم تعبیه می شود. یک قسمت اتصالی بین بخشی از روده ها و میزراه ایجاد می کنند تا ادرار از قسمت شکم خارج شود. این روش هنگامی استفاده می شود که مثانه به طور کامل تخریب شده باشد یا نیاز به برداشتن آن باشد.

لازم به ذکر است که روش های مختلف درمانی، عوارض جانبی متفاوتی دارند. برای مثال مصرف آلفا بلاکر ها باعث سرگیجه و سردرد می شود. داروی finasteride هم باعث کاهش میل جنسی و افزایش رشد موها می شود. انجام اعمال جراحی گوناگون هم باعث عدم احساس راحتی و افزایش احتمال عفونت می شود.

انسداد کامل مجاری ادراری، هر نوع انسداد مجاری ادراری در فردی که فقط یک کلیه دارد و انسدادی که همراه با تب و عفونت باشد جزو موارد اورژانسی اورولوژی محسوب می شوند و فرد باید هر چه زودتر به پزشک مراجعه کند و درمان فوری را آغاز کند.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره دکتر محتبی عاملی کلیک کنید.

نحوه ی پیشگیری از ابتلا به آن

به طور معمول راه خاصی برای پیشگیری از ابتلا به تنگی مجرا وجود ندارد خصوصا اگر مشکل مادرزادی باشد اما باز هم چند راه توصیه می شود. یکی از ریسک فاکتور های ابتلا به تنگی مجرا، ابتلا به بیماری های STD یا بیماری های منتقله جنسی است. پس فرد با داشتن رابطه محافظت شده می تواند احتمال ابتلای خود به تنگی مجرا را کاهش دهد. همچنین بیمار با مصرف مایعات زیاد و مصرف سدیم و کلسیم به مقدار لازم و داشتن وزن مناسب می تواند از سنگ کلیه جلوگیری کند. البته برخی شرایط مثل آسیب ها و یا به وجود آمدن موقعیت های خاص پزشکی می توانند باعث تنگی مجرا شوند اما از قبل قابل کنترل و پیشگیری نیستند.

خیلی مهم است که در صورت مواجهه با هر کدام از علائم تنگی مجرا به پزشک خود مراجعه کنید. درمان همان یک علامت کوچک خیلی راحت تر از درمان بیماری های بزرگ تری است که در ادامه ی آن به وجود آمده اند. حتی ممکن است تنگی مجرا باعث از کار افتادن کلیه ها و مرگ فرد شود.

درصد زیادی از افراد مبتلا، بعد از انجام مراحل درمانی، به بهبودی می رسند. فقط در صورتی که تنگی مجرا حاصل از بافت زخم باشد ممکن است بیمار بعد از درمان نیز نیاز به درمان های مجدد پیدا کند. در برخی موارد شدید، تنگی مجرا ممکن است باعث احتباس ادرار و یا ناتوانی در ادرار کردن به دلیل بسته شدن مجاری ادراری شود. این حالت بسیار خطرناک است و اگر آن را تجربه کردید سریعا به پزشک خود مراجعه کنید.